Heval Bozbay
“Ve RAB Allah yerin toprağından adamı yaptı, ve onun burnuna hayat nefesini üfledi; ve adam yaşayan can oldu.” (Tekvin 2:7).
“Allah katında İsa’nın yaratılmasındaki durum, Âdem’in durumu gibidir. Allah Âdem’i topraktan yarattı, sonra ona “Ol!” dedi, o da oluverdi.” (Âl-i İmrân Sûresi: 59. Ayet).
İbrahimi dinlere göre, Tanrı ilk insanı topraktan yarattı ve ona Âdem (İbranice Adam) ismini verdi. Adam İbranice ‘toprak, çamur, yer’ anlamlarına gelen adama kelimesinden gelir; dolayısıyla Adam / Âdem toprak veya çamur demektir. İlk insanın topraktan yaratılma hikayesi gibi ismi de İbrahimi dinlere Antik Mezopotamya mitolojisi ve dillerinden aktarılmıştır. Mezopotamya’nın eski dillerinden Akadcada adamatu ‘kırmızı toprak’ (bildiğimiz kırmızı çömlek kili), adamu (Arapça دَمّ damm) ise ‘kan’ demektir. Bu bakımdan Adam’ın kırmızı/kızıl benizli anlamına geldiği de iddia edilebilir.
İnsan ile toprak arasındaki ilişki sadece Sami dillerinde değil, Latincede de görülür: homo (insan) ile humus (toprak) aynı kökten türemiştir.
Tanrı, Âdem yalnız kalmasın, canı sıkılmasın diye, onun kaburga kemiğinden “ikinci” insanı, ilk kadını yaratır:
“Ve Rab Allah dedi: Adamın yalnız olması iyi değildir; kendisine uygun bir yardımcı yapacağım. (…) Ve Rab Allah adamın üzerine derin uyku getirdi, ve o uyudu; ve onun kaburga kemiklerinden birini aldı, ve yerini etle kapadı; ve Rab Allah adamdan aldığı kaburga kemiğinden bir kadın yaptı, ve onu adama getirdi. Ve adam dedi: Şimdi bu benim kemiklerimden kemik, ve etimden ettir; buna kadın (İbranice’de işşah) denilecek, çünkü o insandan (erkek, İbrânîce’de iş) alındı. Bunun için insan anasını ve babasını bırakacak, ve karısına yapışacaktır, ve bir beden olacaklardır. Ve adam ve karısı, ikisi de çıplaktılar, ve utançları yoktu.” (Tekvîn, 2/18-25).
Hikayenin devamında kadın yılana kanıp yasak meyveyi yediği ve Âdem’e de yedirdiği için ikisi de cennetten kovularak dünyaya gönderilir. Kadın dünyada doğurduğu çocuklarla insan soyunun annesi olduğu için Âdem bu kez ona yaşamın/yaşayanların anası anlamında Havva (İbranice Havvâh) adını verir. Havva kelimesi İbranicede ‘canlı, yaşayan’ anlamına gelen hayyah kelimesinden gelir ki Türkçeye Arapçadan geçen hayat ve hayvan kelimeleriyle Sami dillerindeki hayya (yılan) kelimelerinin kökeninde de aynı kelime yatar. Kuran’da ise Havva’nın adı yoktur; Âdem’in eşi olarak anılır. Ancak hadislerde ve diğer İslami kaynaklarda Tevrat’ta anlatılan hikayeye atıfla isminden ve nasıl yaratıldığından bahsedilir. Havva hikayesi de büyük oranda Sümerlerin Enki ve Ninhursag efsanesine dayanır.
Adam ismi ve türevleri (Âdem, Âzem, Adham, Adamo) hem Hristiyan, hem de Müslüman kültürlerinde en yaygın erkek isimlerinden bir tanesidir. Birkaç örnek vermek gerekirse; Azerbaycan’da 2018-2024 arasında ilk 20; Tunus’ta 2020-2022 arasında ilk 5 erkek isminden biri Âdem’dir. Adam ismi Almanya-Berlin’de 2017-2022 arasında ilk 5’te, 2022’de birinci sırada; Polonya’da 2000 yılından bugüne ilk 20’de yer alır. Tarihte İskoç iktisatçı/filozof Adam Smith, (1723-1790); hayatının son yılını İstanbul’da geçiren ve öldüğü ev bugün adına bir müze haline getirilen Polonyalı yazar ve politikacı Adam Bernard Mickiewicz (1798-1855) ile günümüzde ABD’li aktör Adam Sandler, bu ismin en popüler taşıyıcıları sayılabilir. Türkiye’de ise Âdem ismi tüm TC vatandaşlarının ad sıklığı sıralamasında 39. sırada gelir. Popülaritesi 1975-85 arasında pik yapmış, o tarihten günümüze düşüşe geçmiştir.[1]
Tevrat’ta Havvâh olan isim ise Yunancaya Eva, Latince’ye Heva, oradan da Avrupa’nın diğer dillerine Eve/Eva şeklinde geçmiştir. Bunlar dışında Hawwa, Hawa, Yeva gibi versiyonları vardır. Eva ismi Hristiyan kültüründe eşi Adam’ınki kadar popüler bir isim olmasa da Arjantin’in ilk first lady’si María Eva Duarte (Evita) (1919-1952) bu ismin en popüler taşıyıcısıdır. Türkçede ise başlıcaları Havva, Hava, Havvanur, Havanur olmak üzere onlarca türevi olan isim, tüm TC vatandaşlarının ad sıklığı sıralamasında 16. kadın ismidir. Havva ismi de Âdem gibi 1980’lerde pik yapıp ardından düşüşe geçmiştir.
Not: Türkçede yine Arapçadan gelen ve şapkasız a ile kullanılan adem, yokluk anlamına gelir (örn: ademimerkeziyetçilik) ve Adem ismiyle bir ilgisi yoktur.
[1] İstatistikler için https://www.behindthename.com/ ve https://www.nisanyanadlar.com/ web sayfalarının ilgili maddelerinden faydalanılmıştır.
(Ehlen Dergisi’nin 8. sayısında yayımlanmıştır, Kasım 2025, Yıl:3 Sayı:8)
