Yelda Büyükaşık Güzel (Doç. Dr. MKÜ)
Reyhan ve buhur. Doğu Akdeniz ruhunun en mistik kokuları. Nedir bu bitkiler? Anlamları nedir?
6 Şubat 2023 depreminden sonra Samandağ’da hemşehrilerim depremde kaybettiğimiz canların kırkı için kadim cenaze geleneğimizi sıra dışı bir şekilde gerçekleştirdiler. Sağ olsunlar, yasımızın acısına tercüman oldular.
Bu anlamlı tören haber olup sosyal medyada da paylaşılınca reyhana ve buhura dair epey soru soran oldu. İnsan, bildiğini herkes bilir zanneder. Reyhan ve buhur o derece bizden ki, onları bilmeyen olabileceği aklıma gelmemişti sorulana kadar:
Reyhan, Hatay ve civar illerindeki yerel Levant Arapçasında ‘Riyhen’ (ki aynı zamanda hoş kokulu bitki demektir ve bazı yörelerde fesleğene de reyhan denir, karıştırmamak gerek) aslında tüm Akdenizlilerin yakından tanıdığı bir çalı olan murt/mersin/hambeles/Myrtus communis çalısıdır. Mersin meyvesinin yabanı da evcili de bu reyhan/murt/mersin bitkisidir. Yabanda meyveleri mor olur, kültür formunun meyveleri daha iri ve beyaz olur, hambeles deriz ama ister yaban ister kültür olsun ikisi de çok hoş kokulu, kekremsi tatlı ve antioksidan bileşikler açısından zengin meyvelerdir. Ancak, murt/mersin, Hatay’daki adıyla reyhan bitkisinin asıl önemi, meyvesinden ziyade ritüel değerindedir. Gerek doğum gerekse cenaze geleneklerinde yeri vardır. Aslında Akdeniz’in farklı uygarlıklarında uygulanan yaygın, köklü geleneklerdir bunlar ama çoğu yörede unutulmuşlardır. Eski Yunan geleneğinde reyhan, Hipokrat’ın başlıca şifacı bitkilerindendir örneğin. Afrodit’in bitkisidir. Hatay’da bu gelenekleri özellikle biz Arap Aleviler yaşatmaktayız ama Sünni köylerimizde de mezarı reyhan ile bezeme geleneği vardır. Murt/reyhan ile mezar bezeme gelenekleri Ege köylerinde de karşımıza çıkar hatta. İnsanın bedenini de zihnini de besleyen, şekillendiren doğa sonuçta. Aynı kökten beslenen insanlar benzer yaşayışlar inşa eder…
Hatay özelinde konuşacak olursak, reyhan, cenazenin yıkanacağı suya da konur, mezara da götürülür. Özellikle mezara yapılan 7. ve 40. gün ziyaretlerinde, ayrıca cuma sabahı ve bayram sabahı ziyaretlerinde demet demet götürülür, mezara dikilir. Bir sonraki gidişte kuruyan dallar tazeleriyle değiştirilir. Bu nedenle özellikle cuma ve bayram sabahları Antakya çarşılarında demet demet reyhan satan dağ köylüleri görürsünüz. Makinin en tipik en yaygın çalılarından biridir zaten. Mis kokulu dağlarımızdan toplarız ya da toplayıp satan köylülerimizden satın alırız…
Enteresan bir şekilde, ölüm kadar doğuma da eşlik eder reyhan. Yenidoğanın ilk banyosunun ve kırklama banyosunun suyuna katılır. Hatta macunu dövülür büyüyünce teni mis gibi koksun diye reyhanlanır yenidoğan.
Buhur ise, tüm görevlerinde reyhanın yoldaşıdır. Gerçi tek başına da en az reyhan kadar önemli ve değerlidir. Özellikle nazar kovmak için kullanılır. Ama cenazeyi uğurlamak ya da tam tersi sevinçli karşılamalarda, gelin karşılama, yenidoğan karşılama gibi, reyhana eşlik de eder. Son yıllarda ağırlıklı olarak kullanılan buhur, Yemen asıllı Boswellia ve Cammiphora ağaçlarının reçinesidir. Yanı sıra, günlük ağacı/Liquidambar orientalis reçinesi de kullanılır. Ancak en eski buhurlar, şüphesiz yöre florasında mevcut olan (fakat çoğu yerde kullanımı çoktan unutulmuş olan) mahlep kabuğu (kabuk buhur), tespih ağacı/Styrax officinalis tohumu, Hatay adaçayı/Salvia aramiensis (ana-baba pohuru/kıvaystil an = nazar vuran anlamına gelir) hatta zahter (Thymbra spicata) gibi kokulu bitkilerdir. Buhur (ister reçine ister kabuk ister yaprak olsun), buhurluktaki köz üzerine atılır, hoş kokulu dumanının tütmesi sağlanır.
Yıkılan kentimizin asırları aşıp bugüne varabilmiş kadim gelenekleri. Tarihteki tüm yıkımlara rağmen bugüne varmayı başarabilmişlerse bizim de yeniden inşa etmek, yeniden ayağa kaldırabilmek için umudumuz var demektir. Reyhanımız, buhurumuz halen dağlarımızda ne de olsa….
